zengezur uyezdi ne demek?

Zangezur Uyezdi (Azerice: Zəngəzur qəzası, Rusca: Зангезурский уезд) Yelizavetpol Guberniyası'nın idari bölümlerinden (uyezd) biri. Rusya İmparatorluğu tarafından 1868 yılında yaratılmış ve uyezd'in Sovyet yönetimi tarafından ortadan kaldırıldığı 1921 yılına kadar idari merkezi Goris şehri olmuştur.¹

Güney Kafkasya'da Sovyet yönetimi kurulduktan sonra Zangezur Uyezdi'nin toprakları Sovyet Ermenistanı ve Sovyet Azerbaycanı arasında bölündü. Sisian, Goris, Kapan ve Meğri Ermenistan'a verilirken, Laçın, Kubadlı ve Zengilan Azerbaycan'da kaldı.²

Coğrafya

Yelizavetpol Guberniyası Yelizavetpol, Nuha, Şuşa, Zangezur, Kazah, Cebrayil ve Cevanşir uyezdlerinden oluşuyordu.³ Zangezur Uyezdi Yelizavetpol Guberniyası'nın güney-batı bölgesinde yerleşmekle birlikte, kuzeyden Cevanşir, doğudan Şuşa ve Cebrayıl, batıdan İrevan Guberniyası'yla, güneyden Kacar İmperatorluğu'yla komşuydu. Uyezdin arazisi 6,829,7 verst kareyi kapsıyordu.

Uyezdin arazisinin birçok yeri Küçük Kafkasya dağları'nın vadileri üzerinde yerleşmekle birlikte, genellikle dağlık arazilerdir. Yelizavetpol ve Erivan Guberniyaları'nı bir-birinden ayıran Kaputjugh Dağı'nda rakım 10.000 fit ile 12.855 fit arasında değişmektedir. Bu uyezdden akan nehirler Aras nehri havzasında yer almaktadır. Bergüşad, Çaundurçay, Basutçay ve Meğriçay nehirleri uyezd'in sulama sisteminde önemli bir rol oynamıştır.⁴ Goris uyezd merkezi olarak görev yaptı.

Tarih

Rus işğaline kadar Zangezur çeşitli Türk devletlerinin yönetimi altında olmuştur. 1813 yılına kadar bu topraklar Karabağ Hanlığı'nın yönetiminde olmuş, XIX yüz yılın evvellerinde Rus yönetimi altına geçmiştir.

1850 yıllarında Zangezur Uyezdi Şamahi (daha sonralar Bakü Guberniyası oldu) Guberniyası'nın bir parçasıydı. 1868 yılının 25 Şubatında Yelizavetpol Guberniyası'nın yaratılmasından sonra Bakü Guberniyası'nın Şuşa Uyezdi ve Erivan Guberniyası'nın Ordubad Uyezdi'nden alınan topraklar esasında Zangezur Uyezdi organize edildi.⁵

1917 yılında Rus İmparatarluğu'nun dağılmasından sonra Nahçivan ve Zangezur Ermenistan'la Azerbaycan arasında sürekli savaş alanı haline geldi.⁶ İlk öncelikle Osmanlı kuvvetleri, daha sonra da Britanya kuvvetleri 1918 yılında Zangezur Uyezdiyle birlikte, Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan toprakları olduğunu tanıdı.⁷ Bakü'deki Britanya görevlisi General William Thomson'un da rızasıyla, Hosrov Bey Sultanov Azerbaycan tarafından Karabağ'ın General-Gubernatoru tayin edildi. 1919 yılında Dağlık Karabağ'ın Ermeni Şurası bölge üzerinde Azerbaycan yönetimini resmen tanıdı. Bölgede Sovyet yönetimi kurulduktan sonra Zangezur bölgesi Kremlin tarafından Azerbaycan'dan alınarak "sosyalist dostluğunun bir nişanesi" olarak Ermenistan'a verildi.⁸

Nüfus

Bölgede Rus yönetimi kurulana kadar Ermeni nüfus sayı düşük seviyyede olmuşdur. XIX. yüzyıla kadar bölge nüfusunun 80-90 %-ni Müslüman'larn oluştuduğu düşünülüyor. Fakat Rusların 1828 yılında Kacarlar'la imzalanmış olan Türkmençay ve 1829 yılında Osmanlı İmparatorluğuyla imzalanmış Edirne Antlaşmaları esasında bölgeye İrandan ve Anadoludan yüz mine kadar Ermeni göçürülmüştür.

1897 yılında Rus yönetimi tarafından bölgede aparılan nüfus sayımına göre, uyezdin arazisinde 137,871 insan yaşamıştır. Onladan 71,206-ı Azerbaycan Türkü, 63,622-i Ermeni, 1,807-i Kürt olmuştur. 1,236 kişiyse Ruslar ve ya diger azlınlıklar olmuştur.⁹

1918 yılına kadar bölgedeki çoğunluğu Azerbaycan Türkleri teşkil etmiştir. Fakat 1918-1920 yıllarında bölgenin demografik yapısı büyük değişikliklere uğradı. Ermeni Andronik Ozanyan genellikle Muş ve Bitlis'den olmakla, 30,000 Ermenini Anadolu'dan getirerek Zangezur Uyezdi, Erivan ve Vayots Dzor bölgelerinde yerleştirdi. Bununla beraber olarak, bölgenin Türk ve Müslüman nüfusuna karşı Ermeni'lerin sistematik etnik temizleme politikası başlatıldı. Büyük kırımlara uğrayan Türk nüfus yaşatığı arazini terk etmeye mecbur kırakıldı. Ermeni'lerin genel isteği bölgenin etnik homojenliğini sağlamaktı.¹⁰

Zangezur Uyezdi'nde 326 köy vardı. Bölge nüfusu genellikle tarımla, bağçılıkla, seracılıkla, pamukculukla, hayvancılıkla, madencilikle uğraşmaktaydı. Ova alanı,pamuk yetiştirmek için kullanılıyordu ve yılda ortalama 20.000 pound pamuk üretiliyordu . Üzüm bağları 4.494 desyatina kadar araziyi kaplıyordu ve 106.860 libre üzüm üretiliyordu. 1890'da yaklaşık 3.728 libre ipek kozası toplanmıştı. 1891 istatistik verilerine göre, 9.784 at, 83.000 sığır, 780 sığır, 133.648 koyun, 4.600 keçi, 7.008 eşek, 1.505 katır vardı.¹¹